Soạn Phân tích một tác phẩm thơ lớp 9 Cánh Diều

Phân tích một tác phẩm thơ là nội dung bài học trang 25 sách giáo khoa Ngữ văn 9 Cánh Diều tập 1. Thông qua bài học này các em sẽ nắm được cách viết bài văn phân tích đặc sắc một tác phẩm thơ về nội dung, nghệ thuật, chủ đề... Cảm nhận được cái đặc sắc nghệ thuật, nội dung, chủ đề...yêu cái đẹp...qua tác phẩm thơ. Sau đây là gợi ý soạn bài Phân tích một tác phẩm thơ lớp 9 Cánh Diều, mời các em cùng tham khảo.

• (Ngắn gọn) Soạn bài Phò giá về kinh lớp 9
• Viết bài văn phân tích một tác phẩm văn học lớp 9

I. Định hướng

1.1. Phân tích một tác phẩm thơ

- Phân tích tác phẩm thơ thuộc kiểu bài nghị luận văn học, trong đó người viết dùng lí lẽ, bằng chứng để làm sáng tỏ chủ đề, những đặc sắc nghệ thuật và hiệu quả của nó.

1.2. Yêu cầu

- Đọc kĩ bài thơ, chú ý các đặc điểm của thể loại, tác giả, hoàn cảnh sáng tác (nếu giúp ích cho việc đọc hiểu bài thơ).

- Phân tích nội dung và các yếu tố hình thức nghệ thuật nổi bật của bài thơ, chỉ ra mối quan hệ giữa hình thức và nội dung; từ đó, làm rõ giá trị của các yếu tố hình thức trong việc thể hiện nội dung chủ đề của tác phẩm.

- Thực hiện các bước viết bài nghị luận theo quy trình 4 bước: chuẩn bị, tìm ý và lập dàn ý, viết, kiểm tra và chỉnh sửa.

- Suy nghĩ, nhận xét về ý nghĩa, giá trị và sự tác động của bài thơ đối với người đọc cũng như cá nhân học sinh.

II. Thực hành viết trang 26 Văn 9 Cánh Diều tập 1

Phân tích bài thơ “Khóc Dương Khuê” của Nguyễn Khuyến

Bước 1: Tìm hiểu tác giả Nguyễn Khuyến

- Thông tin về tác giả:

+ Tác giả Nguyễn Khuyến xuất thân trong một gia đình nhà Nho nghèo, ông đỗ đầu 3 kì thi Hương, thi Hội, thi Đình nên được gọi là “Tam Nguyên Yên Đổ”. Ông làm quan dưới thời nhà Nguyễn, là người tài năng, có tấm lòng yêu nước thương dân sâu sắc nhưng do bất mãn với triều chính nhiễu nhương đương thời nên đã cáo quan về quê ở ẩn và dạy học.

+ Tình bạn của Nguyễn Khuyến và Dương Khuê gặp nhau trong khoa thi Hương, cùng thi đỗ và trở thành bạn bè gắn bó với nhau từ đây.

- Hoàn cảnh ra đời bài thơ: Nguyễn Khuyến nhận được tin Dương Khuê qua đời. Ông đã viết bài thơ “Khóc Dương Khuê” để giãi bày sự mong nhớ những tháng ngày cũ và tình cảm với người bạn tri kỉ của mình.

- Chủ đề: Tình cảm sâu nặng, chân thành của nhà thơ Nguyễn Khuyến với người bạn tri kỉ của mình.

- Những nét đặc sắc về hình thức nghệ thuật của bài thơ:

+ Thể thơ thất ngôn bát cú với âm hưởng buồn bã, da diết, nhớ thương.

+ Ngôn ngữ giản dị, bình dân mà tinh tế, uyên bác.

+ Sử dụng các điển cố, điển tích một cách khéo léo, diễn tả sâu sắc nỗi niềm, cảm xúc của bản thân.

+ ………

- Những nét đặc sắc về nội dung:

+ Nỗi đau xót của tác giả khi nghe tin bạn mất.

+ Nỗi nhớ về những tháng ngày đã gắn bó, đồng hành cùng nhau.

+ Nỗi niềm, tâm sự của tác giả về tình bạn tri kỉ của mình.

- Một số tác phẩm viết về tình bạn:

+ Bạn đến chơi nhà – Nguyễn Khuyến

+ Nước lụt hỏi thăm bạn – Nguyễn Khuyến

+ Quê hương và tình bạn – Dương Lâm

+ Hoàng Hạc lâu tống Mạnh Hạo Nhiên chi Quảng Lăng – Lí Bạch

Bước 2. Tìm ý và lập dàn ý

Bài văn mẫu

Tình bạn là một trong những thứ tình cảm cao quý nhất của loài người. Trong kho tàng văn học nhân loại, có rất nhiều tác phẩm giá trị viết về đề tài này. Trong đó, “Khóc Dương Khuê” của Nguyễn Khuyến xứng đáng là một áng văn bất hủ. Tác phẩm là tiếng khóc ỉ ôi, là nỗi đau chua xót của Nguyễn Khuyến khi đứng trước cái chết của người bạn tâm giao của mình.

Nguyễn Khuyến (1835 – 1909) sinh ra tại quê ngoại ở tỉnh Nam Định, nhưng lớn lên và sống chủ yếu tại tỉnh Hà Nam. Xuất thân trong một nhà Nho nghèo, đến năm 1864 ông mới đỗ đầu kì thi Hương, năm 1871 đỗ đầu cả thi Hội và thi Đình. Dù đỗ đạt cao nhưng Nguyễn Khuyến chỉ làm quan trong vòng mười năm sau đó lại về quê dạy học sống thanh bạch chốn quê nhà. Nguyễn Khuyến là một người rất có tài, có cốt cách thanh cao và một tấm lòng yêu nước thương dân tha thiết. Những sáng tác của ông thành công trên cả chữ Hán và chữ Nôm với những giá trị hết sức to lớn.

Dương Khuê là một trong những người bạn thân thiết nhất của Nguyễn Khuyến. Họ kết giao từ thuở mới bước vào trường thi, cùng chia sẻ với nhau hết những ngọt bùi của chốn quan trường. Sau này, khi kinh thành thất thủ, Nguyễn Khuyến cáo quan về quê ở ấn, còn Dương Khuê vẫn còn nấn ná lại với triều đình để gắng làm tròn chữ nghĩa theo cách của mình. Đến năm 1902, khi nghe tin bạn mất, Nguyễn Khuyến đã làm bài thơ này để khóc bạn.

“Khóc Dương Khuê” là một áng thơ vô cùng giản dị, với lối câu từ giản dị, chất phác tiếng khóc của Nguyễn Khuyến cứ thế mà được trải dài trong những vần thơ. Những kỉ niệm năm xưa ngọt ngào, một thực tế đau đến phũ phàng đều được tác giả thể hiện một cách rất chân thực và sâu sắc.

Mở đầu bài thơ là tiếng khóc đầy nghẹn ngào của tác giả:

“Bác Dương thôi đã thôi rồi,

Nước mây man mác ngậm ngùi lòng ta,”

Nguyễn Khuyến đã thể hiện sự gần gũi cùng tấm lòng tôn kính của mình với người bạn đã mất qua cách xưng hô “Bác Dương”. Biện pháp nói giảm nói tránh “thôi đã thôi rồi” cùng với điệp từ thôi vừa làm giảm đi cảm giác đau buồn nhưng cũng đã xoáy sâu vào trong sự mất mát, trống rỗng từ sâu trong cõi lòng của thi sĩ. Nỗi buồn ấy lan tỏa vào hết trong không gian, một màn mây nhuốm màu tang thương “man mác” khiến cho Nguyễn Khuyến cảm thấy đau đớn đến tột cùng như bị xé đi từng khúc ruột. Hai câu thơ mở đầu chính là một tiếng nấc nghẹn ngào được tác giả cất lên khi hay tin người bạn chí cốt của mình đã ra đi mãi mãi.

Nguyễn Khuyến ngậm ngùi nhớ về những kỉ niệm thời xuân xanh của hai người với nhau:

“Nhớ từ thuở đăng khoa ngày trước,

Vẫn sớm hôm tôi bác cùng nhau,

Kính yêu từ trước đến sau,

Trong khi gặp gỡ khác đâu duyên trời?

Cũng có lúc chơi nơi dặm khách,

Tiếng suối nghe róc rách lưng đèo,

Có khi tầng gác cheo leo,

Thú vui con hát lựa chiều cầm xoang,

Cũng có lúc rượu ngon cùng nhắp,

Chén quỳnh tương ăm ắp bầu xuân,

Có khi bàn soạn câu văn,

Biết bao đông bích, điển phần trước sau,”

Sau những phút giây hốt hoảng vì sự ra đi đột ngột của người bạn tôn quý, Nguyễn Khuyết bình tĩnh trở về với lòng mình, tác giả nhớ lại những kỉ niệm trước đây hai người cùng nhau trải qua, cả một quãng thanh xuân tươi đẹp hiện ra trước mắt tác giả. Đó là những kỉ ức, những kỉ niệm không bao giờ có thể quên được của cả hai người. Từ những lần gặp nhau đầu tiên “thuở đăng khoa”, cho đến những ngày tháng cùng nhau rong ruổi tận hưởng những thú vui ở đời, cũng có khi say xưa bên chén rượu, hay những khi ngâm đàn hát xướng ca. Nhưng giờ đây, tất cả cũng chỉ còn là kỉ niệm mà thôi.

Với việc sử dụng các từ ngữ như: “sớm hôm”, “cùng nhau”, “kính yêu”, “duyên trời”, “có khi”, “cũng có lúc”... cùng với biện pháp liệt kê và thủ pháp điệp cấu trúc đan chéo “cũng có lúc”, “cũng có khi”, khổ thơ đã thể hiện một tình bạn vô cùng thân thiết, vừa gợi nhớ và tạo nên âm hưởng quấn quýt, thiết tha, thể hiện tình bạn vô cùng đẹp đẽ của Nguyễn Khuyến và Dương Khuê. Khổ thơ chính là những kỉ niệm vô cùng sâu sắc và đẹp đẽ về tình bạn, là những kí ức không bao giờ quên được đối với tác giả.

Tạm gác lại những kỉ niệm buồn vui, những năm tháng gắn bó cùng nhau, Nguyễn Khuyến bỗng nhớ lại về ngày gặp cuối cùng của mình và bác Dương Khuê:

“Buổi dương cửu cùng nhau hoạn nạn,

Phận đấu thăng chẳng dám tham trời,

Bác già, tôi cũng già rồi,

Biết thôi, thôi thế thì thôi mới là!

Muốn đi lại tuổi già thêm nhác,

Trước ba năm gặp bác một lần,

Cầm tay hỏi hết xa gần,

Mừng rằng bác vẫn tinh thần chưa can,”

Đứng trước những biến động của xã hội, Nguyễn Khuyến đã chọn cho mình con đường cáo quan ở ẩn, còn Dương Khuê vẫn chọn ở lại làm quan. Chính vì vậy mà họ đã xa cách từ đó. Sau những năm tháng xa cách mỗi người một phương trời, gặp lại tri kỷ nói hết những chuyện gần xa, tâm sự hết những vấn đề của cuộc sống. Thật vui sướng và hạnh phúc vì người bạn của mình vẫn còn rất khỏe mạnh và vẫn giữ được chí hướng ban đầu.

Bằng giọng điệu chua xót, Nguyễn Khuyến nhớ lại lần gặp gỡ cuối cùng với cụ Dương Khuê. Đó là vào ba năm trước, hạnh phúc và vui sương vì bác vẫn giữ nguyên được cốt cách của mình, cũng như vẫn còn khỏe mạnh so với tuổi. Nhưng thật không ngờ lần gặp đó lại là lần gặp cuối, chia tay lần ấy lại là lời vĩnh biệt.

Trở lại với thực tế phũ phàng, dường như Nguyễn Khuyến vẫn chưa thể tin rằng đây là một sự thật:

“Kể tuổi tôi còn hơn tuổi bác,

Tôi lại đau trước bác mấy ngày,

Làm sao bác vội về ngay,

Chợt nghe, tôi bỗng chân tay rụng rời”

Nhìn vào thực tế, tác giả cho rằng xét về tuổi tác mình già hơn Dương Khuê, xét về sức khỏe, tác giả còn đau ốm cả trước người bạn già của mình. Tác giả giãi bày nỗi đau tê tái, bủn rủn của mình. Tin bạn mất đã khiến cho ông không còn tin vào thực tại, chỉ thấy chân tay mình trở nên rụng rời. Nhưng trớ trêu thay, đó lại là một sự thật nghiệt ngã.

Ý thơ bỗng có chút trách cứ nhẹ nhàng:

“Ai chẳng biết chán đời là phải,

Vội vàng sao đã mải lên tiên”

Dẫu biết rằng cuộc đời này đáng chán, nhưng tại sao lại bỏ ông mà về bên kia trước. Sao lại để tác giả phải một mình giữa cái thời thế chán kinh người này.

Thẩn thơ một mình nhìn vào thực tại chán chường, giờ đây trước mắt tác giả là một sự trống vắng đến ghê người:

“Rượu ngon không có bạn hiền,

Không mua không phải không tiền không mua,

Câu thơ nghĩ đắn đo không viết,

Viết đưa ai, ai biết mà đưa,

Giường kia treo những hững hờ,

Đàn kia gẩy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn,

Bác chẳng ở dẫu van chẳng ở,

Tôi tuy thương, lấy nhớ làm thương”

Nhớ trước kia tôi với bạn cùng nhau uống rượu ngâm thơ, cùng nhau say sưa đàn ca dưới ánh trăng. Ấy thế mà giờ đây, rượu ngon đã có nhưng bác ở đâu, thơ viết ra cũng chẳng còn ai tâm đầu ý hợp mà luận mà ca, giường kia cũng trở nên lạnh lẽo khó gần, đàn kia gẩy lên cũng chẳng còn thấy hay ho tí nào. Sự trống vắng cứ thế mà dâng trào trong trái tim của thi sĩ, đọng lại một niềm đau đáu nhớ bạn đến khôn nguôi.

Và dường như, mọi cảm xúc dồn nén trong lòng của thi sĩ đã được thể hiện qua hai dòng thơ cuối cùng:

“Tuổi già hạt lệ như sương,

Hơi đâu ép lấy hai hàng chứa chan."

Đó là một nỗi đau triền miên đến bất tận, đó là tiếng khóc không nước mắt, là những hàng lệ chảy ngược vào trong. Hai câu thơ đã cực tả nỗi đau mất bạn của Nguyễn Khuyến.

Trong mười sáu câu thơ cuối cùng vẫn là lối sử dụng các từ ngữ giản dị chất phác như “lên tiên”, “không viết”, “hững hờ”, “đưa ai”, “ngẩn ngơ”, “hạt lệ”, “chứa chan”... Cùng với đó là biện pháp tu từ liệt kê những thực tế phũ phàng khi không còn có bạn đồng hành cạnh bên. Qua đó nhấn mạnh thêm nỗi đau và sự trống vắng trong lòng của tác giả. Như vậy, với mạch cảm xúc ấy, nỗi đau khi mất đi ngừi bạn thân thiết của mình đã được Nguyễn Khuyến đặc tả dưới những cung bậc khác nhau: có khi thì bộc phát, khi lại trở nên ngậm ngùi nuối tiếc, lúc lại lắng đọng vào sâu trong tâm hồn của tác giả.

Và để có thể chuyển tải một cách sâu sắc tâm trạng cũng như tình cảm mà tác giả dành cho người bạn của mình, Nguyễn Khuyến đã rất thành công khi xây dựng hệ thống nghệ thuật trong bài thơ của mình. Đầu tiên là việc sử dụng thể thơ song thất lục bát mang đậm đà bản sắc dân tộc. Bên cạnh đó, ngôn ngữ bình dị, dễ hiểu, lời thơ chân thành, thấm thía, mạch cảm xúc dạt dào cũng đã góp phần không nhỏ trong việc làm nên sự thành công cho tác phẩm. Cùng với đó, các biện pháp tu từ như nói giảm nói tránh, điệp cấu trúc, so sánh, câu hỏi tu từ... cũng là một trong những sự sáng tạo và tài tình của Nguyễn Khuyến.

Chính nhờ sự kết hợp tài tình của các thủ pháp nghệ thuật, mà các giá trị về mặt nội dung của thi phẩm đã được chuyển tải một cách sâu sắc. Bài thơ mang một nỗi niềm tiếc nuối sâu sắc về sự ra đi của người bạn thân thiết của mình, từ đó góp phần khẳng định những giá trị tốt đẹp về tình cảm giữa con người với con người. Bài thơ đã để lại cái nhìn cao đẹp về tình bạn cũng như nhân cách cao đẹp của Nguyễn Khuyến.

Nếu Việt Nam có tình bạn đẹp của Nguyễn Khuyến và Dương Khuê, thì Trung Hoa có đôi bạn Lý Bạch và Đỗ Phủ. Dù tính cách của hai người này có nét trái ngược nhau, Lý Bạch có tâm hồn phóng khoáng, phiêu liêu, thích tự do, bồ bã. Đỗ Phủ lại là một nặng tình, nhiều tâm tư, lắm nguyên tắc, kính thánh tôn hiền. Nhưng họ đã gặp nhau và trở thành những người bạn bè thân thiết của nhau. Viết về chuyện tình này, Đỗ Phủ đã từng thổ lộ rằng:

“Dư diệc Đông Mông khách

Liên quân như đệ huynh

Tuý miên thu cộng bị

Huề thủ nhật đồng hành.”

Nghĩa là:

“Tôi cũng là khách như ông ở Đông Mông.

Ta thương nhau như anh em ruột.

Trời thu lạnh, say ngủ đắp chung chăn

Ban ngày nắm tay cùng đi đây đó.”

Họ gặp nhau khi cả hai cùng làm khách ở Đông Mông. Như một mối lương duyên trời định, cả hai thi thánh đã kết duyên bạn bè với nhau. Có biết bao kỉ niệm buồn vui, cùng gắn bó với nhau trên những chặng đường lớn nhỏ, lang thang cùng với nhau khắp chốn đó đây. Như vậy, có thể thấy, tình bạn là một chủ đề rất quen thuộc trong thơ ca, mỗi người đều sẽ có những câu chuyện khác nhau. Và nghiễm nhiên rằng, mỗi tác giả đều cũng sẽ có những cách thức khác nhau để chuyển tải câu chuyện của mình.

“Khóc Dương Khuê” xứng đáng là một trong những bài thơ đặc sắc nhất viết về tình bạn của thơ ca nhân loại. Chính nhờ những cảm xúc chân thành được cất lên từ chính trái tim mình, mà Nguyễn Khuyến đã tạo nên cho tác phẩm một dấu ấn khó phai trong lòng độc giả đến muôn đời.

Mời các bạn tham khảo thêm các thông tin hữu ích khác trên chuyên mục Học tập - Lớp 9 của HoaTieu.vn.