Nghị luận về cấu tứ bài Chiếc lá đầu tiên

Chiếc lá đầu tiên là một trong những bài thơ tiêu biểu làm nên phong cách thơ Hoàng Nhuận Cầm - lãng mạn, trẻ trung mà vẫn thấm đượm chiều sâu cảm xúc. Dòng chảy của bài thơ là lời tự tình của một người lính trẻ vừa rời ghế nhà trường, trên đường ra trận với người yêu là cô bạn gái cùng lớp. Đằng sau những hình ảnh thơ bay bổng là một cấu tứ chặt chẽ, đầy dụng ý nghệ thuật. Bài thơ như một dòng hồi tưởng đan xen giữa thực tại và kỷ niệm, giữa cái trong trẻo của tình yêu đầu và nỗi tiếc nuối mơ hồ khi thời gian trôi qua.

Cấu tứ của bài thơ không đi theo trật tự thông thường mà gợi mở, gấp khúc, khiến người đọc phải cảm nhận bằng cả trái tim. Phân tích cấu tứ bài thơ giúp ta hiểu rõ hơn cách nhà thơ tổ chức cảm xúc, hình ảnh và tư tưởng một cách tài hoa để tạo nên một “chiếc lá” vừa mong manh vừa bất tử trong lòng người đọc. Trong bài viết này Hoatieu xin chia sẻ mẫu dàn ý nghị luận phân tích cấu tứ bài thơ Chiếc lá đầu tiên sẽ giúp các bạn hiểu rõ hơn về cấu tứ của bài Chiếc lá đầu tiên.

• Phân tích cấu tứ và hình ảnh trong bài Tiếng hát con tàu

Dàn ý viết bài văn nghị luận tìm hiểu vẻ đẹp của cấu tứ và hình ảnh trong bài thơ Chiếc lá đầu tiên

CHIẾC LÁ ĐẦU TIÊN

Em thấy không, tất cả đã xa rồi
Trong tiếng thở của thời gian rất khẽ
Tuổi thơ kia ra đi cao ngạo thế
Hoa súng tím vào trong mắt lắm mê say

Chùm phượng hồng yêu dấu ấy rời tay
Tiếng ve trong veo xé đôi hồ nước
Con ve tiên tri vô tâm báo trước
Có lẽ một người cũng bắt đầu yêu

Muốn nói bao nhiêu, muốn khóc bao nhiêu
Lời hát đầu xin hát về trường cũ
Một lớp học bâng khuâng màu xanh rủ
Sân trường đêm - rụng xuống trái bàng đêm

Nỗi nhớ đầu anh nhớ về em
Nỗi nhớ trong tim em nhớ về với mẹ
Nỗi nhớ chẳng bao giờ nhớ thế
Bạn có nhớ trường, nhớ lớp, nhớ tên tôi

“Có một nàng Bạch Tuyết các bạn ơi
Với lại bảy chú lùn rất quấy!”
Mười chú chứ, nhìn xem, trong lớp ấy
(Ôi những trận cười trong sáng đó lao xao)

Những chuyện năm nao, những chuyện năm nào
Cứ xúc động, cứ xôn xao biết mấy
Mùa hoa mơ rồi đến mùa hoa phượng cháy
Trên trán thầy, tóc chớ bạc thêm

Thôi đã hết thời bím tóc trắng ngủ quên
Hết thời cầm dao khắc lăng nhăng lên bàn ghế cũ
Quả đã ngọt trên mấy cành đu đủ
Hoa đã vàng, hoa mướp của ta ơi

Em đã yêu anh, anh đã xa rồi
Cây bàng hẹn hò chìa tay vẫy mãi
Anh nhớ quá, mà chỉ lo ngoảnh lại
Không thấy trên sân trường chiếc lá buổi đầu tiên.

Bài thơ này lúc đầu được tác giả đặt tên là Trường ơi, chào nhé.

(Nguồn: Hoàng Nhuận Cầm, Xúc xắc mùa thu, NXB Hội Nhà văn, 1992)

DÀN Ý THAM KHẢO

1. Mở bài: (Giới thiệu chung về bài thơ và xác định vấn đề sẽ được tập trung bàn luận trong bài viết):

- Giới thiệu chung về bài thơ:

+ Hoàng Nhuận Cầm sinh 1952 mất 2021, quê quán Hà Nội. Ông được mệnh danh là nhà thơ của học sinh, sinh viên bởi có nhiều tác phẩm viết về kỉ niệm của tuổi trẻ, tình yêu với giọng điệu trẻ trung, sôi nổi.

+ Tác phẩm Chiếc lá đầu tiên được in trong tập Xúc xắc mùa thu NXB Hội Nhà văn xuất bản năm 1992.

- Xác định vấn đề sẽ được tập trung bàn luận: Vẻ đẹp của bài thơ được gợi lên từ cấu tứ và hình ảnh thơ

2. Thân bài: Cần triển khai các ý:

* Vẻ đẹp của cấu tứ thơ:

- Nhan đề Chiếc lá đầu tiên: Đó có thể là hình ảnh tượng trưng cho tình yêu đầu tiên mới chớm nở, cho cuộc hẹn hò đầu tiên, cho kỉ niệm đầu tiên…; những gì có tính chất “đầu tiên” thường ban sơ, ngây ngô, trong trẻo, vì vậy chúng rất đẹp và để lại ấn tượng sâu đậm.

- Cấu tứ bài thơ:

+ Tứ thơ được gợi ra từ sự tương đồng giữa tuổi học trò và những chiếc lá tươi non:

++ Tương đồng bởi những vô tư, hồn nhiên.

++ Tương đồng bởi nhựa sống tràn trề.

++ Tương đồng bởi những mong manh, thoáng chốc.

+ Cấu trúc bài thơ là sự đan xen giữa những kí ức, những hình ảnh của tuổi học trò nghịch ngội, vui chơi, yêu đương, mơ mộng và cảm giác thực tại bâng khuâng, hoài nhớ, nuối tiếc nghẹn ngào.

+ Ẩn sâu trong từng câu chữ, ta nhận ra, dù trong luyến nhớ, nhà thơ vẫn phải thừa nhận sự thật phũ phàng: tuổi học trò đã quá xa xôi, một đi không bao giờ trở lại.

- Sự khác biệt của bài thơ này so với các bài thơ khác trên phương diện xây dựng hệ thống hình ảnh và tạo sự kết nối giữa các bộ phận cấu tạo trong bài thơ: Đối sánh với một số bài thơ tuổi học trò như bài: Trường huyện của Nguyễn Bính, Tựu trường của Huy Cận.

+ Giống: Cùng là câu chuyện về kí ức đầy ắp kỉ niệm tuổi học trò với trường lớp, bạn bè, thầy cô,…

+ Khác:

++ Bài Tựu trường: Cả bài thơ là cả một mạch cảm xúc náo nức của tuổi học trò trong ngày đầu nhập học. Bài thơ gợi niềm hạnh phúc và phấn khích của những chàng trai trẻ tuổi mười lăm trước buổi khai trường. Những hình ảnh giản dị đơn sơ nơi trường cũ đã mãi mãi ở lại trong tâm hồn của những chàng trai tuổi mười lăm thuở ấy.

++ Bài thơ Trường huyện kể chuyện tình trường huyện, nhưng trên tựa đề lại chỉ có hai chữ Trường huyện và tới khổ thơ cuối, Trường huyện nhòa vào phố huyện. Chuyện tình chỉ là cái nền, là trang giấy để Nguyễn Bính viết chuyện đời. Để từ đó thoảng tâm sự u buồn bởi em là thời chân quê xưa, em đi và ngày ấy đã mất.

++ Bài thơ Chiếc lá đầu tiên gợi liên tưởng về tình yêu đầu tiên mới chớm nở, kỉ niệm đầu tiên, sự đan xen giữa những kí ức, những hình ảnh của tuổi học trò nghịch ngội, vui chơi, yêu đương, mơ mộng và cảm giác thực tại bâng khuâng, hoài nhớ, nuối tiếc nghẹn ngào,…

* Vẻ đẹp của hình ảnh thơ:

- Hình ảnh trong bài thơ mang tính biểu tượng độc đáo:

+ Một loạt những hình ảnh: hoa súng, chùm phượng hồng, tiếng ve trong veo, lớp học bâng khuâng màu xanh rủ, sân trường đêm, trái bàng đêm kết hợp những từ ngữ thể hiện cảm xúc của tác giả trong bài thơ: xa rồi, yêu dấu, nhớ, biết mấy, các bạn ơi, ta ơi, ôi.

=> Tạo nên thế giới hình ảnh thơ vừa thực (thế giới kí ức của tác giả) vừa mang tính biểu trưng (tiêu biểu cho trường lớp; tuổi hoa niên vừa rực rỡ, vừa ngây thơ, trong sáng), đồng thời thể hiện sự nhớ thương, tiếc nuối khi phải rời xa mái trường, phải chia tay tuổi hoa niên, sự trong trẻo của những rung động tình yêu đầu đời.

+ Hình ảnh “chiếc lá buổi đầu tiên” ở cuối bài thơ là một hình ảnh mang tính tượng trưng. Đó là tình yêu đầu, là tuổi học trò, là quãng thời gian đẹp đẽ và cũng là một con người khác của tác giả – một người của thời ngây ngô, trong sáng.

- Bài thơ có những điểm khác lạ trong cách sử dụng ngôn ngữ:

+ Từ ngữ bộc lộ cảm xúc đan xen những đoạn tự sự với màu sắc đối thoại đầy cá tính

+ Sử dụng những câu đặc biệt tạo bất ngờ cho người đọc

- Sự gợi mở về cách nhìn mới đối với thế giới và con người được đề xuất từ mạch ngầm văn bản bài thơ:

=> Văn bản tái hiện kí ức của tác giả về những kỉ niệm tuổi học trò bên trường cũ, lớp học năm xưa, bạn bè, những trò nghịch ngợm… và cả tình yêu đầu tiên của mình. Tình cảm ấy thật trong sáng, là nỗi bâng khuâng nhớ tiếc, là gắn bó thiết tha vừa ấm áp ngọt ngào, vừa chân thật hồn nhiên. Đây là xúc cảm của bất kì ai, trên đường đời tấp nập, có những lúc kí ức ấy chìm sâu nhưng chúng sẽ không bao giờ có thể biến mất trong trái tim mỗi người. Để từ đó ta biết nâng niu, trân trọng từng phút giây cuộc đời.

3. Kết bài: Khẳng định lại sự độc đáo của bài thơ và ý nghĩa của nó đối với việc đem lại cách nhìn, cách đọc mới cho độc giả.

Phân tích bài thơ Chiếc lá đầu tiên

"Thơ là tiếng lòng" (Diệp Tiếp) và nhà thơ Hoàng Nhuận Cầm đã thể hiện tiếng lòng mình một cách đầy tinh tế qua bài "Chiếc lá đầu tiên". Đọc bài thơ, độc giả được trở về với miền kí ức xa xôi của một thời cắp sách tới trường. Tác phẩm là niềm nhớ thương da diết của tác giả về kỉ niệm dưới mái trường mến yêu.

Tác phẩm được sáng tác vào năm 1971 nhưng phải đến mười năm sau mới hoàn thiện. Nhà thơ đã từng chia sẻ rằng: "Có bài thơ tôi viết rất nhanh. Ví dụ bài "Sông Thương tóc dài" tôi viết trong vòng 5 phút trên vỏ bao thuốc lá, riêng bài "Chiếc lá buổi đầu tiên" tôi viết trong 10 năm. Bài thơ ban đầu có tên là "Trường ơi, chào nhé". Khổ đầu tiên được viết vào năm đầu tiên tôi vào đại học, khi vừa mới bước qua "tuổi khăn quàng, phấn trắng, nắng vô tâm". Mặc dù bài thơ được viết trong những thời điểm khác nhau nhưng vẫn thể hiện được đầy đủ, trọn vẹn cảm xúc nhớ thương của tác giả. Xuất phát từ tứ thơ chiếc lá đầu tiên, tác giả muốn bày tỏ tình yêu đối với thầy cô, mái trường. Nỗi nhớ da diết về tuổi học trò đã qua là cảm hứng xuyên suốt, chủ đạo của tác phẩm. Nhan đề "Chiếc lá đầu tiên" là hình ảnh mang tính biểu tượng. Đó có thể là hình ảnh tượng trưng cho sự bắt đầu của một tình yêu chớm nở, cho những kỉ niệm đầu tiên. Bởi hình ảnh lúc ban đầu sẽ để lại cho con người những kỉ niệm, dấu ấn khó phai.

Ở hai khổ đầu tiên, nhân vật trữ tình bộc niềm tiếc nuối về khoảng thời gian tươi đẹp. Đồng thời, trực tiếp bày tỏ tình cảm với nhân vật "em". Dòng thơ "Em thấy không, tất cả đã xa rồi" đã cho thấy sự nuối tiếc về quãng thời gian đã xa. Thời gian mang dáng dấp của con người thông qua biện pháp tu từ nhân hóa "Trong tiếng thở của thời gian rất khẽ". Từ "rất khẽ" gợi liên tưởng về sự chuyển động vô cùng nhẹ của thời gian, dường như thời gian trôi qua rất nhanh, nhanh đến mức nhân vật trữ tình cảm thấy ngỡ ngàng. Thời gian không quay về, là dòng thác bất tận đổ xuống đời, bởi vậy, chủ thể trữ tình mới thấy "tuổi thơ kia ra đi cao ngạo thế". Tuổi thơ chất chứa bao mộng mơ, dại khờ của ngày trẻ, một khi đã đi rồi thì nghiễm nhiên không bao giờ trở lại được nữa. Câu thơ bộc lộ sự hoài niệm, tiếc nuối của nhân vật trữ tình.

Ở những khổ thơ tiếp theo, hình ảnh gắn liền với tuổi học trò "hoa súng tím", "chùm phượng hồng", "tiếng ve", "con ve" xuất hiện dày đặc. Trong đôi mắt của nhân vật trữ tình, bông hoa súng mang đến cảm giác say đắm, thích thú "Hoa súng tím vào trong mắt lắm mê say". Có lẽ, tình yêu ở lứa tuổi học trò đều bắt nguồn từ tình bạn. Nhân vật trữ tình bồi hồi nhớ về một thời "yêu dấu" đã qua, nhớ về cảm giác chùm phượng hồng phút ban đầu. Chùm phượng nở rộ cũng là lúc một năm học chuẩn bị kết thúc. Phút giây ấy còn được báo hiệu bởi tiếng "ve tiên tri". Tiếng ve là âm thanh đặc trưng của mùa hạ, cũng là mùa chia tay mái trường, thầy cô. Biện pháp nhân hóa "con ve tiên tri vô tâm báo trước" đã cho thấy sự bàng hoàng, tiếc nuối đến ngỡ ngàng. Dòng cảm xúc của nhân vật trữ tình đang trở lại mùa hè năm ấy, về lần đầu mình biết yêu.

Nỗi nhớ về mái trường ngày càng được nhân lên, khắc sâu trong ba khổ bốn, năm, sáu. Biện pháp điệp cấu trúc "Muốn nói bao nhiêu, muốn khóc bao nhiêu" được sử dụng nhằm nhấn mạnh vào cảm xúc mãnh liệt, dâng trào của nhân vật trữ tình khi nhớ về trường cũ. Lớp học mang nặng tâm tư, tình cảm của con người qua biện pháp nhân hóa "bâng khuâng màu xanh rủ". Từ "bâng khuâng" đã diễn tả tâm trạng luyến tiếc, nhớ thương. Không gian tĩnh lặng của sân trường buổi đêm bị xao động bởi trái bàng rụng xuống. Khổ thơ đã thể hiện cảm xúc dâng trào của nhân vật trữ tình khi nhớ về trường cũ.

Nỗi nhớ ấy càng được bộc lộ rõ hơn trong khổ bốn. Biện pháp điệp cấu trúc "nỗi nhớ" diễn tả ấn tượng sâu đậm về kỉ niệm tuổi học trò. Đây được coi là đỉnh điểm của sự xúc động và nỗi nhớ. Ta nhận thấy, ở khổ thơ này cũng có sự thay đổi về cách xưng hô. Khi thì chủ thể là "anh" vì muốn gửi gắm tâm tư, tình cảm với "em". Khi thì chủ thể là "tôi" muốn chia sẻ cảm xúc với "bạn", với tất cả mọi người, trong đó có "em". Đại từ nhân xưng "ta", "tôi", "anh" thực chất vẫn là một, đó là chủ thể trữ tình trong các mối quan hệ khác nhau. Câu hỏi tu từ "Bạn có nhớ trường nhớ lớp, nhớ tên tôi" có thể hiểu nhân vật trữ tình hỏi "bạn", hỏi mọi người liệu có còn nhớ đến mái trường, nhớ đến mình hay không. Câu thơ đã diễn tả sâu sắc nỗi nhớ về thầy cô, bạn bè.

Ở khổ thơ thứ năm, tác giả dẫn nguyên văn lời thoại nhằm thể hiện cảm xúc theo lối gián tiếp. Ba dòng thơ đầu cho thấy sự tươi vui, đùa nghịch của tuổi học trò. Đến câu thơ cuối, nhân vật như không kìm nén được cảm xúc mà phải thốt lên : "Ôi những trận cười trong sáng đó lao xao". Tác giả đan xen các mẩu đối thoại mang yếu tố tự sự vào mạch trữ tình, kết hợp giữa biểu cảm gián tiếp và trực tiếp khiến cho lời thơ trở nên linh hoạt và kỉ niệm cũng được khắc họa rõ nét, đáng nhớ hơn.

Đến với khổ sáu, điệp cấu trúc "Những chuyện năm nao, những chuyện năm nào" và điệp từ "cứ" nhấn mạnh vào cảm xúc da diết, trào dâng của nhân vật trữ tình, đồng thời tạo nhạc điệu xao xuyến cho bài thơ. Câu thơ "Mùa hoa mơ rồi đến mùa phượng cháy" diễn tả sự vận động của thời gian từ cuối đông đầu xuân sang đến hè. Khi chứng kiến người thầy của mình đã già đi theo năm tháng, chủ thể trữ tình mong tóc thầy chớ "bạc thêm".

Cảm xúc tiếc nuối của nhân vật trữ tình về một thời đã qua được khắc họa rõ nét trong hai khổ thơ cuối cùng. Cụm từ "Thôi đã hết" ám chỉ sự kết thúc, không còn tháng ngày học tập dưới mái trường mến yêu với những trò đùa tinh nghịch "tóc trắng ngủ quên", "cầm dao khắc lăng nhăng trên bàn ghế cũ". Hai câu thơ "Em đã yêu anh, anh đã xa rồi/ Cây bàng hẹn hò chìa tay vẫy mãi" diễn tả sự chia lìa, xa cách. Kết thúc bài thơ, nhân vật trữ tình bày tỏ niềm thương nhớ, nuối tiếc về những kỉ niệm lần đầu, về thuở ban đầu mới yêu "Không thấy trên sân trường - chiếc lá buổi đầu tiên".

Bằng từ ngữ giàu sức gợi hình, gợi cảm, hình ảnh gần gũi, thân thuộc cùng các biện pháp tu từ so sánh, nhân hóa, điệp ngữ độc đáo, tác giả đã bày tỏ nỗi nhớ thương da diết và niềm khắc khoải khi nhớ về trường xưa, thầy cô, bạn cũ. Đồng thời, khơi gợi cho người đọc những kỉ niệm tươi đẹp, trong sáng, hồn nhiên thuở học trò.

Có thể nói, "Chiếc lá đầu tiên" được coi là tác phẩm đặc sắc về nội dung và độc đáo về nghệ thuật. Thông qua tác phẩm, người đọc thấy được tâm hồn tinh tế, sâu sắc của nhà thơ.

Mời các bạn tham khảo thêm các thông tin hữu ích khác trong nhóm Lớp 11 thuộc chuyên mục Học tập của HoaTieu.vn.