Phân tích, đánh giá chủ đề và nghệ thuật Bài ca Côn Sơn

Bài ca Côn Sơn của Nguyễn Trãi không chỉ là một thi phẩm đặc sắc mà còn là tiếng lòng của một tâm hồn thanh cao, yêu thiên nhiên và khát vọng một cuộc sống an nhiên. Tác phẩm khắc họa vẻ đẹp hùng vĩ, nên thơ của Côn Sơn, đồng thời thể hiện triết lý sống hòa mình vào tự nhiên, xa lánh vòng danh lợi.

Việc phân tích và đánh giá Bài ca Côn Sơn sẽ giúp các em học sinh khám phá sâu sắc giá trị nghệ thuật và nội dung tư tưởng của bài thơ, hiểu được vẻ đẹp của ngôn ngữ thơ ca cổ điển, cảm nhận được khí phách và tâm hồn cao đẹp của Ức Trai. Qua đó, các em không chỉ nâng cao khả năng cảm thụ văn học mà còn bồi dưỡng tình yêu đối với thiên nhiên và những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc. Đây là một tác phẩm tiêu biểu, có ý nghĩa giáo dục sâu sắc trong chương trình văn học Việt Nam.

• Đọc hiểu Tùng của Nguyễn Trãi

Dàn ý phân tích, đánh giá văn bản Bài ca Côn Sơn

Mở bài: Giới thiệu về tác giả, tác phẩm và nội dung cần phân tích:

+ Nguyễn Trãi là một nhà văn hoá lớn, có đóng góp to lớn vào sự phát triển của văn học và tư tưởng Việt Nam. Ông đế lại một sự nghiệp văn chương đồ sộ và phong phú, trong đó có “Bình ngô đại cáo”, “Ức Trai thi tập”, “Quốc âm thi tập”, “Quân trung từ mệnh tập”.

+ Côn Sơn ca là bài thơ được viết khi trong thời gian Nguyễn Trãi cáo quan về sống ở ẩn tại Côn Sơn. Bài thơ ca ngợi vẻ đẹp của Côn Sơn đồng thời cho thấy mối giao cảm đặc biệt của tâm hồn nhà thơ với thiên nhiên.

Thân bài: Phân tích đánh giá chủ đề và đặc sắc nghệ thuật:

- LĐ1: Thiên nhiên Côn Sơn và mối giao cảm giữa con người với thiên nhiên

Bài thơ tái hiện một bức tranh thiên nhiên ở Côn Sơn truyệt đẹp và nên thơ:

- Thiên nhiên núi rừng ở Côn Sơn được nhà thơ chọn ra những đặc điểm tiêu biểu nhất, đặc sắc nhất để diễn tả - đây là bút pháp quen thuộc trong các tác phẩm thơ trung đại:

+ Tiếng suối chảy rì rầm

+ Những tảng đá với rêu xanh phủ kín

+ Rừng thông mọc dày

+ Rừng trúc xanh mát

→ Tất cả xây dựng nên một chốn thiên nhiên rộng lớn, xanh mát, nguyên sơ, chưa có dấu chân người, tràn đầy hấp dẫn

→ Đứng giữa thiên nhiên ấy, mở lòng mình ra, tác giả cảm nhận như đang hưởng thụ cuộc sống tuyệt vời với nhạc điệu, chiếu mềm, bóng mát do thiên nhiên ban tặng.

- Bài thơ sử dụng biện pháp điệp từ xen kẽ (Côn Sơn ta - Côn Sơn - ta) tạo cảm giác hòa quyện, đan xen, khó tách rời giữa con người và thiên nhiên.

→ Thiên nhiên như một người bạn tri âm, tri kỉ của nhà thơ.

Hình ảnh con người giữa cảnh vật thiên nhiên Côn Sơn trong mối giao cảm đặc biệt.

- Đại từ nhân xưng "ta" được lặp lại nhiều lần trong suốt bài thơ → Khẳng định sự hiện diện của con người - tuy nhỏ bé - nhưng vẫn làm chủ, chiếm hữu được thiên nhiên.

- Rất nhiều các động từ được sử dụng để làm rõ thêm sự chế ngự, làm chủ thiên nhiên của hình ảnh con người:

+ Lắng nghe tiếng suối

+ Ngồi lên đá rêu phơi

+ Tìm nơi bóng mát để nằm

+ Ngâm thơ nhàn

→ Tất cả thể hiện tâm thế nhàn nhã, chủ động, làm chủ thiên nhiên của nhân vật trữ tình

→ Nhân vật trữ tình thả hồn mình, sống cuộc sống thanh cao, hòa mình vào giữa khung cảnh thiên nhiên Côn Sơn.

→ Ca ngợi mối quan hệ hào hợp, tri kỉ giữa con người và thiên nhiên

LĐ2: Những đặc sắc nghệ thuật trong bài thơ

Thể loại

- Bản dịch thơ được in trong văn bản được viết bằng thể thơ lục bát

- Đặc điểm thể thơ lục bát:

+ Bài thơ được tạo nên từ nhiều cặp câu thơ không hạn chế số lượng, mỗi cặp câu thơ gồm 1 câu 6 chữ và 1 câu 8 chữ có vần với nhau (câu 6 đứng trước câu 8)

+ Việc sử dụng vần lưng (Chữ cuối câu 6 vần với tiếng thứ 6 của câu 8, chữ cuối câu 8 phía trên vần với chữ cuối câu 6 phía dưới) kết hợp vần chân “êm-nệm, nằm -râm) đã tạo nên kết cấu nhịp nhàng, hài hòa của bài thơ. Đọc bài thơ, ta như nghe một bản nhạc du dương, êm ái, một bản tình ca về thiên nhiên tươi đẹp.

² Nhà thơ sử dụng nhiều hình ảnh so sánh để tô đạm vẻ đẹp thiên nhiên trong tâm tưởng của mình:

+ So sánh tiếng suối nghe hay, trầm bổng, du dương như tiếng đàn

+ So sánh tảng đá phủ rêu xanh như những chiếc đệm, chiếc chiếu êm vẫn hay ngồi

+ So sánh những cây thông mọc dày đặc như là được nêm

→ Trong con mắt của tác giả, thiên nhiên hoang sơ cũng trở nên đầy hấp dẫn, lý thú, đẹp đẽ và nên thơ.

- Kết bài: Khái quát lại giá trị nội dung và nghệ thuật của bài thơ:

+ Nội dung: vẻ đẹp hấp dẫn, nên thơ của thiên nhiên Côn Sơn và tâm hồn, nhân cách thanh cao, sống hòa hợp với thiên nhiên của Nguyễn Trãi

+ Nghệ thuật: điệp từ, so sánh, giọng thơ nhẹ nhàng, êm đềm, bản dịch bằng thể thơ lục bát với ngôn ngữ trong sáng, sinh động,…

Phân tích tác phẩm Bài ca Côn Sơn - ngắn

Từ xưa đến nay, đề tài thiên nhiên trong thơ ca cổ thường rất phong phú. Các nhà thơ Việt Nam thời trung đại đã viết nhiều áng thơ hay về vẻ đẹp của quê hương, trong đó có Nguyễn Trãi, nhà thơ tài hoa, cũng là vị anh hùng xuất sắc của dân tộc ta, đã sáng tác "Bài Ca Côn Sơn" trong những ngày ông về ở ẩn nơi quê nhà. Bài thơ vừa khắc họa cảnh thiên nhiên yên tĩnh, trong lành, vừa bộc lộ những cảm xúc đẹp của thi sĩ khi ngắm nhìn rừng núi quê hương:

“Côn Sơn suối chảy rì rầm

...

Trong màu xanh ngát ta ngâm thơ nhàn”

Bài thơ vốn được viết bằng chữ Hán nhưng đã được dịch ra tiếng Việt với thể thơ lục bát du dương, uyển chuyển. Bản dịch được đánh giá là hay, thể hiện đầy đủ xúc cảm của nguyên tác. Mở đầu bức tranh Côn Sơn là một âm thanh êm đềm:

“Côn Sơn suối chảy rì rầm

Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai”

Nhà thơ cảm nhận thiên nhiên trước hết bằng thị giác, và từ đó, đối tượng trữ tình là phong cảnh Côn Sơn hiện ra rất tao nhã, yên tĩnh. Âm thanh tiếng suối của thiên nhiên được so sánh với "tiếng đàn cầm bên tai". Tiếng đàn thánh thót thường thể hiện cảm xúc và tâm trạng của người nghệ sĩ. Còn tiếng suối kia, phải chăng là tiếng của núi rừng êm êm tâm tình cùng người thi sĩ? Tả tiếng suối bằng tiếng đàn là một cách miêu tả thật độc đáo, ta có cảm giác như nhân vật trữ tình đang say sưa thưởng thức âm thanh đó như thưởng thức nghệ thuật tuyệt đỉnh của mẹ thiên nhiên. Về sau này, nhà thơ Hồ Chí Minh cũng có lần tả "Tiếng suối trong như tiếng hát xa", cũng là so sánh một âm thanh của tự nhiên với một âm thanh du dương do con người tạo ra. Hai nhà thơ ở hai thời đại khác nhau đều gặp gỡ ở tình yêu thiên nhiên tha thiết, nhưng tiếng suối - đàn cầm của Nguyễn Trãi thì đẹp một cách cổ điển, còn tiếng suối - tiếng hát của Hồ Chí Minh thì đẹp hiện đại, lấp lánh trẻ trung...

Thế đấy, nhà thơ tả tiếng suối để khắc họa không gian yên tĩnh, đây là nghệ thuật lấy động tả tĩnh. Và giữa không gian ấy là hình ảnh:

“Côn Sơn có đá rêu phơi

Ta ngồi trên đá như ngồi chiếu êm”

Nhà thơ tả "đá" mới thật độc đáo làm sao: Ông cảm nhận đá qua màu rêu đã phơi nắng phơi mưa qua bao ngày bao tháng. Hình ảnh ấy khiến người đọc có cảm giác rằng đá Côn Sơn đã bao lâu "trơ gan cùng tuế nguyệt". Có lẽ nó mang trong mình chiều dài năm tháng và bề dày của những trang lịch sử, là hình ảnh của một thiên nhiên lâu đời, nguyên thủy mà nhà thơ mến yêu và gắn bó. Chính vì vậy, Nguyễn Trãi "ngồi trên đá như ngồi chiếu êm". Lại là nghệ thuật so sánh rất đặc sắc, đưa thiên nhiên trở nên gần gũi vô cùng. Côn Sơn như ngôi nhà lớn, mà thảm rêu phơi kia đã trở thành chiếu êm của con người, giúp cho nhân vật trữ tình thảnh thơi ngồi nghỉ, để viết lên những vần thơ hay, êm êm như cảnh Côn Sơn.

Côn Sơn còn có những rừng thông tươi xanh bốn mùa, để nhà thơ hòa mình sảng khoái:

“Trong rừng thông mọc như nêm

Tìm nơi bóng mát ta lên ta nằm”

Người xưa thường yêu thông, vì nó là loài cây không sợ sương tuyết, cứ xanh tươi và mọc thẳng bất chấp phong ba. Hình ảnh rừng thông khiến cho cảnh Côn Sơn trở nên hùng tráng, với cách so sánh giản dị "thông mọc như nêm". Cánh rừng thông ấy không bao giờ gục ngã trong bão gió, đây là nét đẹp của sức sống, của niềm tin. Phải chăng ẩn ý của nhà thơ là như vậy? Rồi, con người xuất hiện dưới bóng mát rừng thông, trong một hành động thể hiện tâm thế thoải mái, thân thuộc là "ta lên ta nằm". Rừng và thi nhân hài hòa trong một mối gắn bó mật thiết, bóng thông mát rượi che cho nhà thơ say giấc nồng ban trưa. Người đọc như cảm nhận được một tâm hồn dạt dào thi hứng và yêu mến thiên nhiên quê hương của Nguyễn Trãi.

Côn Sơn không phải chỉ có thông reo, mà còn có rừng trúc tươi đẹp, hiền hòa, làm say đắm cả lòng người:

“Trong rừng có bóng trúc râm

Trong màu xanh mát, ta ngâm thơ nhàn”

Cây trúc là loài cây đặc trưng của nhiều vùng quê Việt Nam. Có lẽ ở Côn Sơn thì trúc mọc thành rừng, nên nhà thơ dùng những cụm từ gợi tả như: "trúc râm", "màu xanh mát" để vẽ lên cảnh đẹp. Trúc tượng trưng cho người quân tử trong thơ ca cổ, và cũng gợi lên những ý nghĩa tốt lành nhất. Nhà thơ Nguyễn Khuyến khi viết về quê ông, vùng đồng bằng Bắc Bộ cũng điểm xuyết và hình bóng tương đẹp của trúc: "Ngõ trúc quanh co khách vắng teo". Trở về với Nguyễn Trãi, dưới bóng trúc, nhà thơ "ngâm thơ nhàn" thì thật là thú vui thanh cao, nguồn tưới tươi mát cho tâm hồn con người. Giọng ngâm thơ sang sảng khiến cho rừng trúc càng xanh, càng đẹp!

Bút pháp miêu tả bức tranh Côn Sơn của Nguyễn Trãi thật tài tình: hình ảnh thơ tươi đẹp, liên tưởng thú vị độc đáo, hình ảnh thiên nhiên và con người sóng đôi một cách tự nhiên... Từ đó, ta thấy được sự hòa hợp giữa con người với thiên nhiên, và nhân cách thanh cao, ung dung của nhà thơ tòa sáng trên từng câu chữ. "Bài ca Côn Sơn" không phải chỉ là một bức tranh đẹp, nó quả thật còn là một bản nhạc về tình yêu thiên nhiên và niềm hạnh phúc khi được ngắm nhìn vẻ đẹp thiên nhiên quê hương của nhà thơ.

Mời các bạn tham khảo thêm các thông tin hữu ích khác trong nhóm Lớp 11 thuộc chuyên mục Học tập của HoaTieu.vn.